بررسی دعا و روان‌درمانی از دیدگاه امام سجاد علیه‌السلام
دعا درمانی یک نوع بازخورد بوده که باعث افزایش انرژی بیمار می‌گردد و اثر مثبت روان‌درمانی بر بیماری‌های جسمی هم دارد. هدف از انجام این مطالعه در یک کشور اسلامی بررسی تأثیر و نقش دعا بر روان‌درمانی از منظر امام سجاد (ع) بوده زیرا تأثیر شفابخش فنون مذهبی مانند نیایش و نماز، گذشت و ایثار و عرفان اسلامی، ایجاد آشتی بین انسان و ماهیت الهی اوست.
دعا یگانه راه ارتباط با مبدأ بوده و تنها وسیله‌ای است که خدای متعال برای ارتباط با خود مقرر فرموده، درواقع دعا بین خالق و مخلوق رابطه برقرار می‌کند. تاریخ دعا با پیدایش انسان قرین است، زیرا انسان هرگز از نیازمندی‌ها جدا نبوده و در درون خود این احساس را داشته است که باید در پناه قدرتی آرام بگیرد. اگر حقیقت دعا مورد تحلیل قرار گیرد خود بندگی و عبادت حضرت حق است. دعا درمانی یک نوع بازخورد بوده که باعث افزایش انرژی بیمار می‌گردد و اثر مثبت روان‌درمانی بر بیماری‌های جسمی هم دارد. هدف از انجام این مطالعه در یک کشور اسلامی بررسی تأثیر و نقش دعا بر روان‌درمانی از منظر امام سجاد (ع) بوده زیرا تأثیر شفابخش فنون مذهبی مانند نیایش و نماز، گذشت و ایثار و عرفان اسلامی، ایجاد آشتی بین انسان و ماهیت الهی اوست. در بسیاری از مطالعات که شامل صدها آزمونی بوده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که آن دسته از افراد که خداوند را مهربان می‌دانند و معتقدند که خداوند در حل مشکلات به آن‌ها کمک می‌کند دارای بهداشت روانی مثبت‌تری هستند. به روش بررسی کتابخانه‌ای و استفاده از برنامه‌های رایانه‌ای که ذکر نام، نشانی و مطالعات انجام‌گرفته در این زمینه موردبررسی قرارگرفته و یافته‌های به‌دست‌آمده از منابع موجود حاکی از آن است که مذهب، انجام دعا و... تأثیر مثبت و غیرقابل‌انکاری بر روی روحیه افراد دارا است به‌طوری‌که در مطالعات انجام‌گرفته بر روی بیماران مبتلابه سرطان، افرادی که اهل دعا، نماز، قرآن و... بوده متقابلاً روحیه بهتر و امید به زندگی بالاتری نسبت به افراد غیر معتقد داشته‌اند، در مطالعه‌ای که در ایتالیا بر روی 27100 نفر از بیماران بر روی تأثیر دعا و ریتم گردش خون انجام‌گرفته نشان داده که دعا و ذکر سبب مؤثرتر و قوی‌تر شدن و افزایش هماهنگی در ریتم گردش خون و همچنین تحریک بازدم می‌شود. روانشناسان با بررسی‌های آماری به این نتیجه رسیده‌اند که مهم‌ترین عامل در درمان بیماری‌های روانی عامل (دین) است و درصد بهبودی بیمارانی که معتقد به دین هستند بسیار بیشتر از سایر افراد است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که از منظر امام سجاد (ع) دعا پیوندی معنوی میان انسان و پروردگار بوده و اثر تربیتی و سازندگی مهمی در روح انسان داشته و از دیدگاه اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است. صحیفه سجادیه تمام واقعیات زندگی را برای ساختن یک جامعه صد درصد سالم به‌صورت دعا بیان کرده است. امام سجاد (ع) تنها سلاح برنده و مؤثر در برابر سیل هجوم ظلم و تعدی و انحراف را در قالب دعا متبلور ساخته و طبق پژوهش‌های انجام‌گرفته نیایش، صداقت و راز و نیاز حقیقی با خداوند باعث ایجاد اطمینان و آرامش در افراد می‌گردد. پژوهشگران بالینی باید بکوشند تا شفابخشی فریضه‌هایی مانند نیایش، روزه، ذکر، ریاضت و زیارت را با شرایط بالینی به‌گونه‌ای وفق دهند که کاربرد بالینی و اثربخش آن‌ها به همراه سایر مؤلفه‌های بالینی بتواند در تسکین خلق منفی، پیش‌بینی بروز تعارض‌ها، افزایش توانائی‌ها در تصمیم‌گیری و درنهایت افزایش ارتباط با خداوند سودمند باشد بدون تردید هنگامی شیوه‌های مذهبی روان‌درمانی کارساز است که ارکان اساسی روان‌درمانی مذهبی در آن موردتوجه قرار گیرد.
مقدمه
دعا یگانه راه ارتباط با مبدأ بوده و تنها وسیله‌ای که خدای متعال برای ارتباط با خود مقرر فرموده است. درواقع دعا بین خالق و مخلوق رابطه برقرار می‌کند. تاریخ پیدایش انسان قرینه است. اگر حقیقت دعا مورد تحلیل قرار گیرد خود بندگی و عبادت حضرت حق است. در دعا باید مخلوق ادب داشته باشد و با کمال خضوع و با رعایت تمام جوانب بندگی دست به دعا بردارد. (1) برای درخواست توفیق دعا از خدا امام سجاد (ع) می‌فرماید: «اَللهُمِ اجعَلنی اُصُولَ بِک کند الضَّرُورَهِ وِ اشک عِندَ الحاجَهِ وَ التَضرُعَ اِلیک عِندَ السَکنَه» خدایا مرا چنان قرار ده که هنگام اضطراب به تو پناه آورم و هنگام نیازمندی از تو بخواهم و هنگام بیچارگی به درگاه تو زاری کنم. خدایا چنانچه درمانده شدم مرا به یاری خواستن از غیر خود و چون فقیر گردیدم به فروتنی برای درخواست از غیر خود و چون ترسیدم به زاری کردن پیش غیر از خودت آزمایش مفرما که به سبب آن سزاوار دوری از رحمت تو گردم. (1) طبق تحقیقات انجام‌شده: دانستن اعتقاد مذهبی نقش مهمی در کاهش سوءمصرف مواد دارد. میان اعتیاد و مذهب رابطه مستقیمی است بنابراین باورهای مذهبی در نوجوانان مانع از اختلال‌هایی چون سوءمصرف مواد ... می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد بین پایبندی به مذهب و مصرف الکل و اعتیاد ارتباط منفی است. (2) در مورد سازگاری مذهب با سرطان مطالعات نشان داده است که دعا باعث بقاء طولانی‌مدت بیماران می‌شود. اعتقاد به مذهب باعث اعتمادبه‌نفس و خودکفایی می‌شود. دعا کردن به‌عنوان یک‌راه سازگاری در رویدادهای منفی و ناامیدی به کار می‌رود. استفاده از مذهب سطح حافظه و امیدواری بیماران را افزوده و زندگی بهتری را برای بیماران ایجاد می‌نماید (3). دعا یگانه راه ارتباط بندگان با مبدأ بوده و تنها وسیله‌ای است که خدای متعال برای ارتباط با خود مقرر فرموده است. به‌عبارت‌دیگر مجموعه‌ای نقل‌شده از معصومین رابطه‌ای میان خلق و خالق برقرار می‌کند که اگر این ارتباط و توجه به مبدأ نباشد خدای منان عنایت خاصه خود را قطع خواهد کرد. در این صورت بندگان استعداد پذیرش این عنایت را ازدست‌داده و مقتضای رحمت الهی را از کف می‌دهند. ضرورت عقلی نیایش: اگر از دلایل نقل‌شده از معصومین قطع‌نظر کرده و صرفاً متوجه دلایل عقلانی گردیم به‌طورقطع این نکته را درمی‌یابیم که هیچ چاره‌ای از خدای خویش نداریم و باید به‌طور دائم به او توجه نماییم و دل را به‌سوی او روانه کنیم. انسان فقط حیثیت عبودیت و بندگی دارد و این حقیقتی است که بستگی به آگاهی ما از آن ندارد. چه این واقعیت را ندانیم این ربط قهری و فطری است این واقعیت وجودی انسان است و سایر موجودات نیز همین‌گونه می‌باشند. تاریخ دعا را می‌توان با تاریخ پیدایش انسان قرین دانست زیرا انسان هرگز از نیازمندی‌ها جدا نبوده و در درون و بیرون خود این احساس را داشته است که باید در پناه قدرتی آرام بگیرد. با توجه به مطالب گذشته روشن شد که دعا حقیقتی است که از سطح لفظ بی‌جان خارج بوده و دارای روح خاصی است که همان ارتباط دقیق بین دعاکننده و دعا شونده است.
به‌بیان‌دیگر در دعا پس از به‌کارگیری الفاظ باید اراده‌ی استعمالی همراه بااراده‌ی جدی باشد که معلول همان جذب و انجذاب و حالت معنوی انسان است یعنی انسان آنچه را می‌خواند به‌راستی همان را هم بخواهد. بنابراین حقیقت دعا اگر مورد تحلیل قرار گیرد خود بندگی و عبادت حضرت حق است به‌طوری‌که می‌توان گفت هر نوع عبادتی که از سوی بندگان خاص صورت می‌پذیرد. نوعی نیایش دعا و درخواست لطف و کرامت الهی است.
یافته‌ها:
مطالعات نشان داده است بین مذهبی بودن و معنادار بودن زندگی و سلامت روانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. رفتارهای مذهبی ارزش مثبتی دین‌باور جایی ندارد و مرگ برای او نه‌تنها هولناک و استرس‌زا نیست بلکه اسباب انتقال وی را به یک حیات ابدی و زیباتر فراهم می‌آورد. افراد مؤمن و معتقد ارتباط خود را با خداوند مانند ارتباط با یک دوست صمیمی توصیف می‌کنند که می‌توان با توسل به خدا تأثیر نامطلوب موقعیت‌های غیرقابل‌کنترل را مهار کرد. درواقع مذهب یک عامل در جلوگیری از طلاق است. به‌طورکلی باور و اعتقاد ما مسلمانان در جامعه این است که دین اسلام به‌عنوان یک ایدئولوژی ارائه کامل‌ترین و سازنده‌ترین سبک زندگی بشر است (5). در سازگاری زناشویی 64 زوج موردبررسی قرار داده است و نشان داده است که مذهب به‌طور مثبت با سازگاری زناشویی،خوشحالی و رضایت زناشویی ارتباط دارد و همچنین نتیجه گرفته‌شده است که مذهب عامل مهم در جلوگیری از طلاق است. در افراد سالمندی که نمره کمتری در شاخص مذهبی بودن به دست آورند میزان مرگ‌ومیر 42% بوده است. درحالی‌که این میزان برای افراد سالمندی که نمره شاخص مذهبی بالایی داشتند این میزان 19% بود. در تحمل فشارهای روحی درراه خدا باید گفت انسان مؤمن چون خداوند را حاضر و ناظر می‌بینند لذا به خاطر توجه به او تمام ملامت‌ها و تمسخرهای دشمنان را تحمل می‌کند. در این آیه شریف به آن دسته از مؤمنان اشاره نموده که ایمان‌دارند و دارای حسنات و کارهای نیک‌اند ولی بر اثر آلودگی و پاره‌ای از گناهان همواره مورد تحقیر دشمنان حق قرار داشته‌اند و می‌گفتند چگونه ممکن است چنین افراد مشمول رحمت حق واقع شوند ولی سرانجام روح ایمانی و حسناتی که داشتند در پرتو لطف و رحمت الهی کار خود را می‌کند و سرنوشت سعادتمندانه می‌یابند(6). در بررسی دیگری که در فلورانس و پاویای ایتالیا در سال 2001 بر روی 27100 نفر از بیماران انجام‌گرفته تأثیر دعا و ذکر را بر روی ریتم‌های گردش خون موردبررسی قرار داده و نتیجه گرفته‌اند که دعا ذکر هر دو سبب مؤثر و قوی شدن و افزایش هماهنگی در ریتم‌های گردش خون و همچنین تحریک بازدم می‌شود. (13)
امام سجاد علیه‌السلام فرموده است: «الهُمَ اِجعَلنی اُصول یک عند الضَرورَه وَ اَسئَلُک عِندَ الحاجَه وَ التَضَرُعَ اِلَیک عِندَ المَسکنَه» خدایا مرا چنان قرار ده که هنگام اضطرار به تو پناه آورم و هنگام نیازمندی از تو بخواهم و هنگام بیچارگی به درگاه تو زاری کنم. خدایا چون درمانده شوم مرا به یاری خواستن از غیر از خودت خود و چون فقیر گردیدم به فروتنی برای درخواست از غیر خود و چون ترسیدم به زاری کردن پیش غیر از خودت آزمایش نفرما. که به سبب آن سزاوار خواری و دوری از رحمت تو گردم.
«وَ لا تفتنی بِالاِستعانَه بِغیرک اِذا اضطِرابَ وَ لا بِالخُضوعِ لسوالُ غَیرِک اِذا افتَقرَت وَ لا بِالتَضّرعِ اِلی مِن دُونک اِذا رَهِبِ بَاستَحَق بِذلِک خّذلانَک وَ مَنعِک وَ اَعرِضَک» عقیده‌های روحی انسان آن‌چنان پیچیده است که درروان شناسی جدید بعضی را غیرقابل‌حل و بعضی را بسیار مشکل تشخیص داده‌اند و توان علاج آن‌ها را در مرزی دانسته‌اند که از عهده بسیارکمی از متخصصین برمی‌آید. پیچیدگی بسیاری از گرفتاری‌ها پیچش نظام روحی افراد است ولی خداوند متعال گره‌های کوری که به دست هیچ‌کس باز نمی‌شوند را به‌آسانی می‌گشاید و می‌داند که چگونه باید بندگان مبتلا و گرفتار را به سامان برساند. اینجاست که یاس و ناامیدی انسان زایل می‌شود. زیرا با کرم از همه‌چیز حل می‌شود و کمترین نگرانی در کار نخواهد بود زیرا کلید همه اسرار گره‌خورده عالم در ارتباط باتدبیر حکیمانه خداوند قرار دارد. پس گذشته ازآنچه گشایش هر در بسته‌ای به ید قدرت اوست.
شکنندگی مصائب و حاد بودن آنان نیز در برابر قدرت و پشتیبانی او کند گردیده و از کنار زندگی بدون هیچ‌گونه اصطکاکی عبور خواهد کرد و به همین دلیل حضرت فرموده که: فقط به‌وسیله‌ی تو خروج از ورای غم میسر است و هیچ‌چیز برای تو مشکل نیست بدین‌سان است که در قلب و خاطر بندگان صالح خدا یاس و نومیدی از بن و ریشه خشکیده و هیچ‌گاه بن‌بست در زندگی آنان معنی ندارد (7). انسان در زندگی فردی و اجتماعی همواره ممکن است با مشکلات و سختی‌هایی روبرو شود زیرا حوادث و گرفتاری‌ها و ناملایمات همانند تیرهایی هستند که به‌سوی انسان‌ها روان می‌شوند و نا گریز است با آن‌ها برخوردی صحیح و شایسته داشته‌اند و آن مشکلات وام و اندوه و سختی را وسیله‌ای برای رشد و کمال خویش تبدیل نماید. انسان اگر در مشکلات و سختی‌ها به خدا روی آورد و خودش را به خدا بسپارد و با استقامت و نیرو گرفتن از ذات الهی به مصاف آن‌ها برود و گذشته از اینکه پیشامدها و غم و اندوه را از خود دور می‌گرداند رشد روحی و معنوی پیداکرده و از سختی‌ها پیروز بیرون می‌آید. جهان مادی دنیای اصطکاک و برخورد است. درنتیجه همواره انسان در معرض بیماری گرفتاری و مشکلات مختلف قرار دارد؛ اما اینکه انسان با این مشکلات چگونه برخورد کند مهم است. برای مؤمن هر چه پیش آید خیر است. زیرا مؤمن همواره خودش را از زیر چتر رحمانیت و حمیت خداوند می‌بیند و به مدد ایمان به خدا و عقیده توحیدی از آن‌ها در جهت رشد و کمال و بهره می‌گیرد و در مصاف با مشکلات از خداوند متعال با دعا و نیایش یاری می‌جوید این خود راه کمال معنوی او را هموارتر می‌سازد زیرا دعا بهترین عبادت است و عبادت خداوندی به معنای عام، هدف هستی و آفرینش انسان است. در فراز آغازین این دعا امام سجاد (ع) در برخورد با سلامت و بیماری می‌فرماید: خدایا تو را سپاس می‌گویم در تن درستی تن من که همیشه در آن به سرمی برم و تو را سپاس بر بیماری که اینک در بدنم پدید آمده است.
مکانیسم دعا درمانی یا روان‌درمانی
تحقیقات بیوفیزیک ثابت کرده‌اند که جهت یافته نه‌تنها سیستم‌های خودکار بدن مثل درجه حرارت پوست و درد را کنترل می‌کند بلکه اثرات ترمیمی روی جسم دارد. پسیکوتراپی مدرن هم ثابت کرده است که درمان با داروهای شیمیایی ذهنیت بیمار را تغییر داده و درمان‌هایی که فکری و ذهنی خوانده می‌شود شیمی بدن بیمار را تغییر می‌دهد و درنتیجه تمام درمان‌های ذهنی – فکری که به‌نوعی بر بیماری اثر می‌گذارند حوزه‌های انرژی هوشمند نامیده می‌شوند. دعا درمانی یک نوع فیدبک است که از میدان انرژی یک فرد سالم وارد میدان انرژی بیماری می‌گردد مانند انتقال خون با پیوند عضو با مکانیسم ساده‌تر میدان انرژی انسانی در فارسی «مانا» خوانده می‌شود. یعنی بعد ماندنی (روح). ثابت‌شده روان بر بیماری‌های جسمی هم اثر مثبت دارد. فرآیندی به نام نور و سایکوفیزیولوژی این پدیده که در تمام تحقیقات علمی پزشکی ردپا دارد پلاسبو افکت نامیده می‌شود پس می‌توان نتیجه گرفت که با شناخت بیشتر روان از دیدگان الهی تحویل چشمگیری در بهداشت روان امکان‌پذیر است.
کارکرد روانی دین:
دین و سلامت روان هر دو به‌منزله یک سیستم با عوامل بی‌شماری در ارتباط هستند آن طوری که اندرز دانان می‌گویند درگذشته‌های دور و حتی در حال حاضر در بعضی ارتباط مسئولیت درمان بیماران با افرادی است که با نیروی مافوق طبیعی کار می‌کنند. به عقیده‌ی دکتر بوالهدی مذهب، روانشناسی و روان‌پزشکی از بدو ظهور و گسترش فعالیت‌های خود اهداف مشترکی چون اصلاح احساسات و تفکرات و رفتارهای فردی و گروهی داشته‌اند.
کارکرد دین از دیدگاه روانشناسان:
مروری بر بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که داشتن اعتقادات مذهبی نقش مهمی در بالا رفتن قدرت تحمل افراد در رویارویی با مشکلات و فشارهای روانی دارد برای مثال دریک بررسی که از دانشجویان به‌عمل‌آمده به این نتیجه رسیده‌اند که دانشجویان مذهبی کمتر از جدایی عاطفی و دوری از والدین خود رنج می‌برند بدین دلیل که آن‌ها باور دارند که منبع قدرتمندی چون خدا حامی آن‌هاست همچنین همبستگی منفی بین مذهبی بودن و احساس تنهایی یافته است.
آرامش در قرآن کریم:
دستیابی به آرامش واقعی یکی از خواسته‌های همیشگی بشر بوده است و در این راستا انسان در طول تاریخ تلاش‌ها و رنج‌های بسیاری را به جان دل پذیرفته است بی‌شک بخش وسیعی از تلاش‌های علمی بشر و کشف رازهای ناگشوده جهان طبیعت به‌منظور دسترسی به امکاناتی بوده است که آرامش و آسایش را برای انسان به ارمغان آورد از سوی دیگر مطالعات آکادمیک و تحقیقات روانشناسی پیرامون آرامش و اضطراب و عوامل و موانع هر یک بخش قابل‌توجهی از پژوهش‌های علوم انسانی را به خود اختصاص داده است.
در سال‌های اخیر کوشش‌های زیادی درزمینهٔ روان‌درمانی افرادی که دچار بیماری‌های روانی و اضطراب‌های شخصیتی و عدم تعادل آن هستند انجام‌شده است و در این زمینه روش‌های مختلفی برای روان‌درمانی پدید آمده است که هیچ‌کدام موفقیت مورد انتظار را در از میان بردن یا پیشگیری از بیماری‌های روانی کسب نکرده است برخی از تحقیقات نشان می‌دهد که میانگین درمان از 70 درصد تجاوز نمی‌کند. وانگهی حال عده‌ای از بیماران پس از روان‌درمانی گاه بدتر هم شده و یا بیماری پس از مدتی بازگشته است ازاین‌رو روانشناسان به دنبال یافتن علت این امر برآمدند و از طریق آمارگیری به این نتیجه رسیدند که مهم‌ترین عامل در درمان بیماری‌های روانی «دین» است و در صد بهبودی بیمارانی که معتقد به دین هستند بسیار بیشتر از دیگران است. لذا آنان بر این باورند که «ایمان بدون شک مؤثرترین درمان بیماری‌های روانی به‌ویژه اضطراب و افسردگی است» ویلیام جیمز فیلسوف و روان‌شناس آمریکایی می‌گوید در ایمان نیرویی است که باید برای کمک به انسان در زندگی وجود داشته باشد فقدان ایمان زنگ خطری است که ناتوانی انسان را در برابر سختی‌های زندگی اعلام می‌دارد. کارلیانگ روان‌کاو می‌گوید در طول سی سال گذشته افراد زیادی از ملیت‌های مختلف جهان متمدن با من مشورت کردند و من صدها تن از بیماران را معالجه و درمان کرده‌ام اما از میان بیماران که در نیمه دوم عمر خود به سر می‌برند (یعنی از سی‌وپنج‌سالگی به بعد) حتی یک بیمار را نیز ندیدم که اساساً مشکلش نیاز به گرایش دینی در زندگی نباشد. به‌جرئت می‌توانم بگویم که تک‌تک آنان به این دلیل قربانی بیماری روانی شده‌اند که آن چیزی را که ادیان موجود در هر زمان به پیروان خود می‌دهند نداشتند و تک‌تک آنان فقط وقتی به دین و دیدگاه‌های دینی بازگشته بودند به‌طور کامل درمان شدند. بنابراین حتی جوامع غربی هم متوجه شده‌اند که برای درمان بیماری‌های روحی باید به دین پناه برد و چون دین اسلام خاتم ادیان و اکمل ادیان است پس منشأ اصلی آرامش را باید در آن جست. قرآن کریم که بزرگ‌ترین معجزه پیامبر اکرم (ص) است و تمام آنچه را که بشر برای هدایت نیاز داشته در آن داده‌شده است کامل‌ترین نسخه برای آرامش روح است ازاین‌رو بر آنیم تا با نگاهی اجمالی دیدگاه قرآن را در مورد آرامش و عوامل آن را موردبررسی قرار دهید:
عوامل آرامش در قرآن:
قرآن کریم اموری را به‌عنوان آرامش معرفی می‌کند مانند نماز، تلاوت قرآن، اهل‌بیت (ع)، توکل، صبر، تقوا، توبه، مطالعه تاریخ انسان‌های بزرگ، عمل صالح، تسلیم بودن در مقابل خدا، انفاق، زکات و... اما با توجه به آیه شریفه آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد. که تنها چیزی که موجب آرامش روح است یاد و ذکر خدای متعال است و امور دیگری که قرآن کریم از آن‌ها یادکرده است به «ذکر و یاد خداوند متعال» برمی‌گردد. انسان سرتاپا احتیاج و فقر است. پیوسته کمبود فعلی و خوف از آینده او را در اضطراب و دلهره نگاه می‌دارد از این لحاظ طوفان سهمگین نگرانی، پیوسته در باطن او در حال وزیدن است اما وقتی‌که خدا را به نظر می‌آورد و آن قدرت بی‌پایان و فضیلت و کمال مبدأ فیاض را در نظر مجسم می‌کند آلام و مصائب نگرانی در قلب او خنثی می‌شود و احساس آرامش می‌کند و می‌داند به منبع جلال و کبریایی تکیه کرده که می‌تواند او را به سعادت برساند و از هر حادثه نگهداری کند. هرگاه انسان به این مرحله دست‌یافت و روح او آرام گشت خداوند از او خشنود و او از خداوند خشنود می‌شود تو «ای روح آرام یافته به‌سوی پروردگارت بازگرد درحالی‌که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است» اما در اینکه چه چیزهایی باعث یاد خداوند در روح آدمی می‌شود. قرآن امور زیر را معرفی می‌کند:
1- نماز: «نماز را برای یاد من به پادارید» نماز بزرگ‌ترین و مهم‌ترین پیوند میان خلق با خالق و مؤثرترین راه برای فراموش نکردن ذات پاک اوست. نماز بهترین وسیله یاد خداست در آیه فوق به یکی از فلسفه‌های مهم نماز اشاره‌شده است و آن اینکه انسان در زندگی این جهان با توجه به «عوامل غافل کننده» نیاز به تذکر و یادآوری دارد. نماز این وظیفه مهم را بر عهده دارد. کسی که در ابتدای روز قبل از هر چیز به سراغ نماز می‌رود و پس از چند ساعت کار و تلاش و چه بسیاری میان او و یاد خدا جدایی افتاد ناگهان ظهر می‌شود و به نماز می‌ایستد دوباره مشغول کار روزانه‌اش می‌شود و در انتهای روز هم باز ارتباط خود را با خدایش برقرار می‌کند لذا همواره به یاد خداست و با ذکر او آرامش بر زندگی‌اش حکم فرماست.
2- تلاوت قرآن: «سوگند به قرآنی که دارای ذکر است» قرآن هم خودش ذکر است و هم دارای ذکر، ذکر به معنی یادآوری و زدودن غفلت از صفحه دل، یاد خداوند، یاد نعمت‌های او، یاد دادگاه بزرگ رستاخیز و یاد هدف خلقت انسان، آری عامل مهم بدبختی انسان‌ها فراموشی و غفلت است و قرآن مجید آن را زایل می‌کند.
3- اهل‌بیت (ع): اهل‌بیت (ع) در کنار پیامبر (ص) صاحب عصمت کبرا و ملک عظیم و عباد مخلص خدا و پیشتاز در امر دین و نگهبان حریم دیانت و آسمان معنویت می‌باشند که مقام نظارت بر عملکرد بندگان خدا را در دنیا و آخرت بر عهده‌دارند آنان ترازوهای قسط و عدل و حاکمان روز جزا می‌باشند.
اهل‌بیت نبوت (ع) مظاهر تام اسماء و صفات خداوند، و واسطه فیض حق برای خلائق می‌باشند که انبیاء و اولیاء عظام نیز، بی‌نیاز از توسل به این وسایط عظیم الهی نمی‌باشند ازاین‌رو توسل به آنان موجب قرب به خدا و درنتیجه آرامش انسان است. «اگر نمی‌دانید از آگاهان بپرسید» ذکر یکی از اساس قرآن است پس در اهل ذکر یعنی کسانی که اهل قرآن می‌باشند که عنوانی واقعی و مورد تائید الهی می‌باشند چراکه با تو جه به آیه شریفه به‌عنوان مرجع پاسخگویی به سؤالات مردم معرفی‌شده‌اند و «اهل ذکر» اهل قرآنی هستند که سخنانشان موجب علم به دین و عملشان موجب تذکر به حقیقت دین است. در این آیه شریفه خداوند می‌فرماید: از اهل ذکر سؤال کنید اگر نمی‌دانید بااینکه ندانستن اقتضا می‌کند انسان از اهل علم بپرسد نه از اهل ذکر این تعبیر (اهل ذکر) بدان جهت بیان‌شده که از اهل علمی باید سؤال کرد که انسان را به یاد خدا بیندازند. که مصداق کاملش اهل‌بیت (ع) هستند از پیامبر (ص) روایت‌شده که مراد از «اهل ذکر» ائمه (ع) هستند.
4- ایمان: الف – ایمان به خدا: کسانی که ایمان آوردند (مسلمانان) و یهودیان و نصاری و سائبان (پیروان یحیی یا نوح یا ابراهیم) آن‌ها که ایمان به خدا و روز رستاخیز آورده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند پاداش آن‌ها نزد پروردگارشان مسلم است و هیچ‌گونه ترس و غمی برای آن‌ها از آینده و گذشته نیست (و هرکدام از پیروان ادیان که در عصر و زمان خود بر طبق وظایف خویش عمل کرده‌اند مأجورند) نگاه قدسی انسان مؤمن به جهان او را در زندگی جهت و هدف بخشیده از احساس دردناک پوچی می‌رهاند. قدرت رویاروی با هرگونه فشار را به او می‌بخشد: (و می‌گویند) «بارالها این‌ها را بیهوده بیافریده‌ای منزهی تو ما را از عذاب آتش نگاه‌دار»
ای بندگان من، امروز نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین می‌شوید. همان کسانی که به آیات ما ایمان آوردند و تسلیم بودند. اولیاء و دوستان راستین خدا از هرگونه وابستگی و اسارت به جهان ماده آزادند زهد به معنی حقیقی‌اش بر وجود آن‌ها حکومت می‌کند نه با از دست دادن امکانات مادی جزع‌وفزع می‌کنند و نه ترس از آینده در این‌گونه مسائل افکارشان را به خود مشغول می‌دارد. بنابراین غم‌ها و ترس‌هایی که دیگران را دائماً در حال اضطراب و نگرانی نسبت به گذشته و آینده نگه می‌دارد. در آن‌ها راه ندارد. روحشان بزرگ‌تر و فکرشان بالاتر از آن است که این‌گونه حوادث درگذشته و آینده در آن‌ها اثر بگذارد به‌این‌ترتیب امنیت و آرامش واقعی بر وجود آن‌ها حکم‌فرماست.
ب- ایمان به آیات خدا: ای بندگان من امروز نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین می‌شوید. همان کسانی که به آیات ما ایمان آوردند و تسلیم بودند منظور از آیات همه آن چیزهایی است که بر وجود خدای تعالی دلالت می‌کند چه پیغمبر باشد. چه کتاب، چه معجزه و چه چیزهای دیگر. ج- ایمان به معاد: انسانی که معاد را قبول دارد زندگی او هدف‌دار است و برای رسیدن به هدف که همان رستگاری و سعادت ابدی است تلاش می‌کند و در این راه تمام مشکلات را به جان می‌خرد چون می‌داند که پاداش این سختی‌ها به او داده می‌شود لذا تحمل گرفتاری‌ها برایش آسان است هرگاه به خداوند یگانه و روز جزاء ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین خواهند شد.
د- ایمان به رزاق بودن خدا: و اگر از فقرمی ترسید، خداوند هرگاه بخواهد شما را به کرمش بی‌نیاز می‌سازد (و از راه دیگر جبران می‌کند خداوند دانا حکیم است) یکی از فرمان‌هایی که علی (ع) در مراسم حج سال نهم هجرت، به مردم مکه ابلاغ کرد این بود که از سال آینده هیچ‌یک از مشرکان حق ورود به مسجدالحرام را ندارند بعد از ابلاغ این دستور مسلمانان ترسیدند که اجرای این حکم باعث کسادی بازارهای آن‌ها می‌شود. لذا خدای تعالی ساکنان مکه و آن‌کسانی که در موسم حج در مکه تجارت داشتند را بشارت می‌دهد که از اجرای حکم نترسید خداوند به‌زودی شمارا از فضل خود بی‌نیاز می‌کند.
5- مطالعه تاریخ زندگی انسان‌های بزرگ: داستان زندگی شجاعانه پیامبران از عوامل آرامش شمرده شده است: ما از هر یک از سرگذشت‌های انبیاء را برای تو بازگو کردیم تا به‌وسیله آن، قلبت را آرامش‌بخشیم، (و اراده‌ات قوی گردد) و در این – اخبار و سرگذشت‌ها برای تو حق است و برای مؤمنان موعظه و تذکر.
تثبیت قلب پیامبر (ص) و تقویت اراده او که در این آیه به این اشاره‌شده یک امر کاملاً طبیعی است زیرا، مخالف‌های سرسختانه دشمنان لجوج و بی‌رحم خواه‌ناخواه در قلب پیامبر (ص) اثر می‌گذاشت او هم انسان و بشر بوده اما برای اینکه هر گز کمترین گردوغبار نومیدی و یاس بر قلب پاک او ننشیند و اراده آهنینش از این مخالف‌ها و کارشکنی‌ها به ضعف نگراید. خداوند داستان‌های انبیاء و مشکلات کار آن‌ها و مقاومت‌هایشان را د ر برابر اقوام لجوج و پیروی آن‌ها را یکی پس از دیگری شرح می‌دهد تا روح و دل پیامبر (ص) و همچنین مؤمنان که دوشادوش او در این پیکار بزرگ شرکت دارند هرروز قوی‌تر از روز قبل باشد. یاد اولیای پاک الهی خود نوعی یاد خدا بوده، آرامش برخاسته از آن را در پی دارد ازاین‌روی امام صادق (ع) در «تفسیر آیه 28 رعد /13» می‌فرماید دل‌ها با یاد محمد (ص) آرام می‌گیرد که یاد محمد همان یاد خداست.
6- توکل: موسی گفت «ای قوم من اگر شما به خدا ایمان آورده‌اید بر او توکل کنید اگر تسلیم فرمان او هستید» تمام هستی تحت قدرت و فرمان خداست «حکومت جهان هستی به دست اوست و او بر هر چیز تواناست» و تمام مصائبی هم که در زمین رخ می‌دهد همچون زلزله‌ها، سیل‌ها، طوفان‌ها، مرگ‌ومیرها و همه آن‌ها از قبل مقدر شده است.
«هیچ مصیبتی (ناخواسته) در زمین و نه در وجود شما روی نمی‌دهد مگر اینکه همه آن‌ها قبل از آنکه زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ مکتوب و ثبت است و این امر برای خدا آسان است این برای آن است که برای آنچه ازدست‌داده‌اید تأسف نخورید و به آنچه به شما داده است دل‌بسته و شادمان نباشید خداوند هیچ متکبر فخرفروشی را دوست ندارد» بنابراین باید تنها بر او توکل کرد و از او استمداد طلبید. «و از کافران و منافقان اطاعت مکن، و به آزارهای آن‌ها اعتنا منما بر خدا توکل کن و همین بس که خدا حامی و مدافع (تو) است» تاریخ می‌گوید: پیامبر (ص) و مؤمنان نخستین همچون کوه در مقابل انواع آزارها ایستادگی به خرج دادند و هرگز ننگ تسلیم و شکست را نپذیرفتند و سرانجام در اهداف خود پیروز شدند. دلیل این مقاومت و پیروزی همان توکل به خدا و اعتماد بر ذات پاک او بود خدایی که همه مشکلات در برابر اراده‌اش سهل و آسان است. آری کافی است که پشتیبان و پناهگاه انسان چنین خدای باشد «از نافرمانی خدا بپرهیزید و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند» روشن است منظور از توکل این نیست که انسان به بهانه واگذاری کارش به خدا شانه از زیر بار مسئولیت‌ها خالی می‌کند و یا تسلیم حوادث گردد بلکه منظور این است که در عین به کار گرفتن تمام قدرت و نیرو اولاً توجه داشته باشد که آنچه دارد از خود او نیست و از ناحیه دیگری است و به این وسیله روح غرور و خودبینی را در خود بکشد ثانیاً هرگز از بزرگی حوادث و مشکلات نهراسد و مأیوس نشود و بداند تکیه‌گاهی دارد که قدرتش بالاترین قدرت‌هاست.
7- عمل صالح: کسانی که اعمال صالح انجام می‌دهند و مطیع فرمان خدایند چون به وظیفه خود عمل کرده‌اند اضطراب نگرانی ندارند (هرگاه به خدا و روز حساب و رستاخیز ایمان آوردند و عمل صالح انجام دهند پاداششان نزد پروردگارشان مسلم است و هیچ‌گونه ترس و اندوهی برای آن‌ها نیست).
8- تسلیم بودن در برابر خدا: اگر انسان خود را عبد و خدای متعال را مولی و مالک خود بداند همواره تسلیم فرمان اوست و هیچ‌گاه از فرمان او سرپیچی نمی‌کند درنتیجه احساس می‌کند مولایش از او راضی است و همین باعث آرامش خاطر او می‌شود ((آری کسی که روی خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد پاداش او نزد پروردگارش ثابت است، نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین می‌شوند)).
9- انفاق: تأکید فراوان آموزه‌های دینی بر هم یاری با دیگران و کمک مالی و معنوی به آن‌ها در قالب انفاق، صدقه، هدیه، ایثار، گذشت، عفو، بخشش و ...در این جهت قابل‌فهم است. این اعمال افزون بر تقویت حس نوع‌دوستی در نهاد انسان، حالت‌های انفعالی نفرت و کینه‌توزی و انگیزه‌های ستم و تجاوز و تمایل به خودخواهی را ریشه‌کن می‌سازد درنتیجه از فشارهای روحی و روانی انسان می‌کاهد. کسانی که اموال خود را درراه خدا انفاق می‌کند سپس به دنبال انفاقی که کرده‌اند منت نمی‌گذارند و آزاری نمی‌رسانند پاداش آن‌ها نزد پروردگارشان (محفوظ) است. «نه ترسی دارند و نه غمگین می‌شوند»
10- خدامحوری و استقامت بر آن: کسی که در همه امور زندگی‌اش خدا را محور قرار دهد آرامش خاصی بر زندگی او حکم فرماست زیرا بر محور استواری تکیه کرده است
کسانی که گفتند: «پروردگار ما الله است سپس استقامت کردند نه ترسی برای آنان است و نه اندوهگین می‌شوند»
11- پیروی از هدایت خداوند: اطاعت از خداوند حس انتساب و استناد به خدا را همواره در انسان زنده کرده و او را احساس بی‌هویتی می‌رهاند. «هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمده کسانی که از آن پیروی کنند نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین شوند»
12- پرداخت زکات: انجام واجبات وادار الهی حس بندگی و قرب به خدا را در انسان زنده نگه می‌دارد و باعث آرامش خاطر و حس ادای وظیفه می‌شود «کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را بر پا داشتند».